EDIPO RE
EDIPO RE
“La porsona plü desgraziada de dütes”
Do mëisc de proes y de fadies, podarà i studënć dla 3^ tlassa dl Lizeum linguistich da La Ila portè finalmënter sön paladina un di capolaurs dla drammaturgia de vigni tëmp: “Edipo re”, na tragedia scrita da Sofocle tl’ 430 dan Crist, che roda ncër la figüra de Edipo, n eroe problematich y desfortuné, che vëgn sura cun dulur y cun spavënt ales veritês plü crüdies de süa vita.
L’ personaje de Edipo é rich de tematiches y de contignüs interessanć y tres ćiamò atuai. Süa storia tragica y chëra de sü familiars à raprejenté ‘na funtana de ispiraziun danter les plü anuzades da poeć y scriturs, sides tl’ antichité, co inće te tëmps moderns y contemporàns. Bele Omero nes prejënta chësta figüra, tl’ Iliade y tl’ Odissea; mo i auturs che plü de atri ti à dè espresciun y profondité al personaje é sta Eschilo, Sofocle y Euripide, i trëi majri auturs de tragedies dl antichité, che à vit danter l’ sesto y l cuìnto secul dan Crist. Te operes teatrales sciöche “I set cuntra Tebe” – “Edipo re” – “Edipo a Colono” o “Le fenicie” - vëgn la storia de Edipo metüda fora te düta süa tragicité, cun en gran pathos y na gran sensaziun de pieté che concuistëia l’ publich che ti ciara pro al drama. Tröć é sta i poeć moderns che à scrit sura Edipo: da Voltaire a Hörderlin, da Hofmannsthal a Eliot, passàn por i drammaturghs Cornaile y Andrè Gide. Al é gnü portè ite te operes musicales, por ejëmpl da Stravinskij y da Leoncavallo, y inće te deplü films, sön düc chël de Pasolini. Mo l’ riferimënt plü important che nosta cultura dal dédaincö fej ala figüra de Edipo é chël che reverda l’ conzet psicologich dl “compless de Edipo” – lauré fora da Sigmund Freud, chël che à studié l’ svilup dla sessualité tles porsones, y à udü ite che i pici mituns mëss vire n mumënt de süa vita te chël che ai se inamorëia dla uma, y oress simbolicamënter copè l’ pere. Chësta fasa passa plü inant, canche l’ müt crësc, mo te n valgügn caji ne vëgnera nìa superada indërtüra, y i mituns manifestëia dificultês relazionales desvalìes. Mo chilò ruvassun te düt atres cuestiuns, dalunć dal teater y dala leteratüra.
La storia (Cun ći che é sozedü denant)
L’ inom “Edipo” ó dì “dai pîsc inflà” deache sü pîsc é gnüs imbruncià adöm da pice, canche al ê gnü arbandoné tl bosch, y destiné a morì por orenté de so pere. Edipo ê gnü generé da Laio y da Giocasta, che regnâ inlaôta söla cité de Tebe, madër che la divinité ti â metü dant a Laio da n’ avëi nia mituns, scenò fossel gnü copè, inurcaltan, avisa da so müt, y süa ćiasa s’ éss trat ados de te’ burtes malediziuns. Les cosses va indere atramënter da co ch’ Laio éss orü: Giocasta mët al monn un pope, y sön na tara comana Laio da l’ copè, l’ arbandonan tl bosch, dalunc dala cité. L’ famëi che éss messè copé l’ viadù, s’ l’ mëna picé: al ti fôra tres i pîsc y i liëia adüm, a na moda che al ne pois nia sciampè. L’ müt vëgn salvè da n ater famëi, chël che l’ condüj al re de Corìnt, Pòlibo, y a süa fomena Merope. I dui resc tól sö Edipo sciöch’ so möt. Canche l’ jonn é oramai chersciü, sëntel l’ debojëgn da inrescì dô sües raisc, y va porchël al santuar de Delfi por damanè fora l’ oracul: l’ oracul ti dà indere na resposta da spavënt: Edipo ess copè so pere, y foss spo jü te let cun süa uma. L’ jonn punsâ che so pere foss Pòlibo, y tól porchël la dezijiun da ne jì nia plü derevers a ćiasa, a Corìnt. Y avisa söl iade incunta Edipo n tlap de porsones, danter chëstes inće so dër père, Laio: i dui ne se conësc nia, mo ai röia a strité a gaujia de na bagatéla, y l’ jonn, adinfal, copa l’ël. La pröma pert dla profezìa s’à a chësta moda bele averé: Edipo à copè so pere. L’ tëmp passa, y a Tebe röiel adalerch la Sfinge, n liùn cun l’ ćé y l’ dansö de n’ ëra, n mostro che terorisëia döt l’ raiùn, deache al archìta vigni porsona che al incunta, al ti fej n stomat, y chi ch’ ne sa nia da respogne vëgn copà zënza pieté. I zitadins de Tebe é tan sprigorà, che al vëgn stabilì ch’ la porsona che sarà bona da delibré la citè dala sfinge, podarà maridé Giocasta y deventarà re.
L’ stomat dla sfinge dijô insciö: “Ći èl pa ca cossa che à cater giames, spo döes y spo indô trëi giames? y plü giames che ara à, plü debla che ara é?” Edipo ciafa la soluziun, respognôn: “La porsona” (deache da picera vara sön dui cater, da grana stàra sön döes giames, y da vedla se dëidera cun la maza). Al delibrëia insciö la cité y ciafa l’ pest impormetü, l’ maridoz cun la regina Giocasta. Zënza la reconësce, marida Edipo süa dërta uma, y generëia cater mituns: Etèocle, Polinìce, Antìgone y Ismène. Inće la secunda pêrt dl’ oràcul de Delfi s’ â a chësta moda averé: do avëi copè so pere, é Edipo jü te let cun süa uma. Mo dô val’ ann, röia la möria a Tebe, copàn jö i abitanć, un a un. Al ne é nia meso da archité ia l’epidemia, ćina che l’ gran prô Tiresia ne va a Delfi a damanè fora l’oracul: chësc respogn che la cité mëss espié l’assassìn dl vedl re Laio, y che la möria lasciarà dô impormò canche l’ responsabl gnarà parè demez da Tebe. Y l’ responsabl, injunta Tiresia, é avisa Edipo. T’en iade se descür düta la verité, crödia y brutàla co ch’ mai, dan dai edli de Edipo: chë porsona che al â copè val’ ann denant, söl iade por Delfi, ê so pere, y Giocasta, chë ëra ch’ al â spo maridé, é pordërt süa uma. Massa gran l’ spavënt, massa posocia la dodanza y l’ sgrić: Giocasta va a se tachè sö, deperpo che Edipo se schèrza fora i edli cun sües mans. Edipo, oramai verć, sun va demez da Tebe, y mët man na püra vita da petler, rudàn fora por l’ monn, acompagné dala fìa Antigone, che l’ socodësc y pro dal consolé.
L’autur: Sofocle
L’ autur dla tragedia é Sofocle, che à vit tla cité de Atene dal 496 al 406 dan Crist.
Sofocle gnê fora da na familia ala ingrana, y é gnü porchël eduché do la tradiziun dl’ aristocrazia: i savun che al à tut pert ala ativité politica de süa cité, y che al ê instëss inće musizist y joblere. Al se dè jö publicamënter cun la religiun, y do süa mort él gnü onoré sciöch’ n dër eroe. Al à salpü da se fà orëi bun da düć sü conzitadins, y al é ste bun da mantignì l’ suzess por düta la vita, che é stada dër lungia. |
Tl’ opera de Sofocle, dijô Aristotele, n’él nia plü l’entusiasm y la vijiun profetica che an ciafa tl’opera de Eschilo, y al n’é nia ćiamò la razionalité y la pasciun frëida che i pudun ciafè tl’ opera de Euripide.
Ći che vëgn rapresenté da Sofocle é dagnëra les gran tematiches dla vita de nos düć, te n contest privat, o personal, y te sües conseguënzes soziales.
Tles tragedies de Sofocle dominëia la malcontentëza dla porsona, süa püra condiziun esistenziala, mo inće süa dignitè dan dal dolur y dan dal destin, che ne po nia gnì splighé razionalmaënter. Vigni personaje tragich sofocleo prô da vire do cosciënza y razionalité, mo al ne ti é gonot nia, deache val’ de scür y de posoch’ mët man inurcaltan da pesè sön süa vita, y da la porté fora da so control.
Al é dagnëra na ispiraziun religiosa che sofla do les parores y les aziuns di personaji de Sofocle ia: la cuestiun dla colpa y dl castigo, la glorificaziun do na vita iüsta, la liberté da respeté o manco l’orenté dles divinitês.
Üna na carateristica dles tragedies de Sofocle é chëra de limité dassën l’aziun sön paladina: prësc düć i fać é bele sozedüs y vëgn cuntà tl Prologo (la prüma pert dla tragedia). Sön paladina vëgnel spo scialdi alzè fora l’ destin tragich dl protagonist, sües implicaziuns psicologiches, canche la verité vëgn plan plan a lüm, giulan al dialogh cun i atri personaji y giulan, dandadüt al cor, che à la funziun de splighé, mo ćiamò deplü, chëra de comenté l’evoluziun dramatica de düta la storia. Cun la pücia aziun da odëi te n teater de Sofocle, él sambëgn l’ test che mëss ester bun da cherié na storia emozionanta, intravaiada y dramatica. La parora é al zënter de düt cant: l’ lingaz de Sofocle é dër alt, dër leterar. Ciafun metafores, dandadüt canche ara nen va de aprofondimënt psicologich di personaji; ciafun tröpes espresciuns astrates por dì fora sënn o dulur, y gonot mëss l’ publich se confronté cun les alujiuns, les ambiguitês, les parores nia dites mo impò intenüdes. L’autur sa da pité al publich na gran varieté espressiva, che respidlëia la varieté de de riflesciuns y de comportamënć di personaji rapresentà.
I jobleri: studënć dla 3^ Lizeum da La Ila
I arati che “Edipo re” sides na novité por les paladines dla Val Badia. I dubitëi che valgügn àis bele n iade portè dant chësc teater te nosta valada. Mo de ći che i sun feter daldüt sigü, é che mai ne s’à dandaìa i studënć dles scores altes tut dant da imparè ite y da mëte en scena por l’ publich n’opera tan importanta y tan particolara, y cun n test ri laprò. Les trëi raprejentaziuns che vëgn fates por l’ publich é l’ risultat de n proiet teatral che la scora à metü a jì chësc ann. Al é gnü chirì fora na tlassa, n’opera che podess revardè les materies insegnades y interessé i scolari, y spo ùn chërdè adalerch na porsona cualificada che podess nes daidé da realisé l’ proiet. La dezijiun é tomada sön la tragedia de Sofocle y sön Erika Kastlunger, che laora bele da agn incà tl ćiamp dl teater. Giulan al sostëgn finanziar da pert dl’ Intendënza ladina, ùn pudü pié ia cun i laurs bel dan Nadè, cun la letüra, la spligaziun y l’aprofondimënt dles tematiches liades al’ opera da imparè ite.Da atira incà él gnü fat fora da fà na rapresentaziun fedela, tan |
plü dlungia che ara jê a l’original de Sofocle. L’ test, scurté dër püch, vëgn purtè dant por talian. I 17 studënć de terza Lizeum s’à dè jö cun la dramaturgia antica, i aspeć dla tecnica teatrala da zacan, cun i valurs de na sozieté de dan’ 2500 agn, sü riferimëć culturai y religiusc. Al é gnü partì sö les perts di protagonisć y dl cor, al é gnü arjigné ca mascores y costüms, fat placać y invić. Zënza se desmentié dla cossa plü ria: imparè ite les perts adamënz. Vigni scolare à dè sö contribut por la realisaziun dl proiet, dan ca tëmp, impëgn y pasciun, inće fora dai orars de scora. Śëgn ési capazi de podëi mostrè sö ći che ai à imparè y da podëi partì cun l’ publich l’emoziun y la morvöia descedades dal teater tlassich.
Carlo Suani – Insegnant y coordinadù dl proiet
