Iade tl monn di documënć
Iade tl monn di documënć
I studënć dl lizeum linguistich da La Ila mostra interès y ligrëza por i vedli scrić de nüsc archifs
Chi che se dà jö plü a funz cun la storia locala y les tradiziuns de so paîsc o de süa valada vëgn düć tert o adora inće confrontà cun val’ vedl scrit o documënt. Mo deache le stüde de chisc é de regola resservè ai spezialisć ti archifs o ales universitês, él tröc che se tëm n pü da i jì pormez y mina porchël bele damperfora da n’ester nia „al altëza“ da i lì y da i capì. Dessigü, n pü d’ idea y n minim de conescënzes de basa ôl ester por mëte pé te chësc ćiamp, mo cun n pü de ligrëza y pasciun pon n püch al iade se laurè ite.
Cun chësta intenziun y pinsier de basa à le diretur dl lizeum linguistich da La Ila Albert Videsott en colaboraziun cun la prof. Susi Kostner, invié adalerch Giovanni Mischì, assistënt tla Repartiziun de Ladinistica dl’ Université Lëida da Balsan, a tignì na relaziun d’introduziun ala materia. Te so referat à le reladù naôta orü sotlinié l’importanza da tignì sö y da archivié i vedli scrić dötaurela sternüs intoronn te ćiases privates, archifs di comuns, dles calonies y d’ater. Chisc fej pert de nosta memoria storica y mirita porchël gran respet y n tratamënt aladô.
Sce an pënsa che i documënć scrić sön bragamin (pel de biscia o d’armënt) é la fontana plü importanta por döta l’eté medievala y le pröm tëmp modern, vëigon pormò tan d’ütl ch’ al é da avëi confidënza cun chësta fontana scrita. Tla pratica sozédera che an röia sovënz plü debota a contat cun de vedli scrić co ch’ an n’oress o minass; al basta che na inrescida condüj p.ej. t’archif de comun o de calonia o sce an tol tles mans de vedles chertes de ćiasa (dantadöt de lüsc da paûr). Tröpes conescënzes y metodes dla diplomatica (insciö ti dîjon ala sciënza che se dà jö cun i documënć vedli) se lascia spo sovënz inće slarié fora y apliché a d’atres fontanes.
Giovanni Mischì ti à mostrè ai studënć de plü documënć, pian ia da chi plü vedli ćina a rové sö por i pröms dejenas dl 1900, spligan vigni iade la sort de scritöra, le material sön chël che ai é scrić, le contest storich te chël che le scrit é ponü ite y don na informaziun sintetica söl contignü y söla strotöra y impostaziun diplomatica.
Na carateristica di documënć é la manira da ti dè validité publica tres le sigil. Ala sciënza che se dà jö cun i sigii i dîjon „sfragistica“ y chësta spliga y descrî les sortes plü desvalies di sigii. Danter les tröpes sorts de bëgns culturai ch’ i ciafun intoronn te musei y archifs rapresëntëia le sigil n caje daldöt a pert.
Inće chilò da nos ê dandaìa i „mius zitadins“ o mëmbri dl’elita zitadina dër damanà por la sigiladöra o co-sigiladöra de documënć dla popolaziun locala. Al ê n sëgn de prestige y de reconoscimënt general de süa personalité y dl’ inćiaria che ai â. Por l’adoranza y la tipologia di sigii s’orientâ chisc zitadins dagnora al model dla nobilté y a so stil de vita (che se respidlâ tl’araldica). | |
